Door Andy Doornhein - foto's Boy Hazes
Ik herken ze nog wel, die uitgeknipte recensies van Johannes van Dam op de voordeur van een restaurant. Uiteraard alleen de positieve, want Johannes van Dam kon een zaak maken of breken. Een artikel met een rapportcijfer onder de zes zag je niet snel terug als reclame op het raam. Een onvoldoende kon echt de doodsteek zijn voor een restaurant. Ik herinner me nog goed de recensie over het restaurant van Hotel Krasnapolsky, waarin Van Dam een bedorven varkenslever voorgeschoteld kreeg. Met precies deze recensie begint de voorstelling Proefwerk van TG Toetssteen.
Johannes van Dam – De smaakmaker van Nederland
Johannes van Dam (1946–2013) was zonder twijfel dé autoriteit op het gebied van gastronomie in Nederland. Bijna drie decennia lang wist hij als culinair recensent van Het Parool, met scherpe pen, encyclopedische kennis en een onfeilbaar smaakgevoel, zowel restauranthouders als fijnproevers te boeien – en soms ook te vrezen. Zijn restaurantrecensies, wekelijks gepubliceerd van 1986 tot kort voor zijn overlijden in 2013, waren veel meer dan culinaire beschouwingen: het waren literaire miniatuurtjes, met oog voor detail, humor en compromisloze eerlijkheid.
Van Dam heeft het Nederlandse publiek leren kijken naar eten als beleving. Zijn invloed reikte ver voorbij de hoofdstedelijke grenzen: restaurants konden dankzij zijn goedkeuring floreren, maar een vernietigend oordeel kon het einde betekenen. Eten was voor hem nooit zomaar een bord voedsel – het was cultuur, geschiedenis en vakmanschap in één. Daarmee veranderde hij voorgoed hoe we in Nederland over uit eten gaan denken.
In Proefwerk, het toneelstuk dat hem als inspiratiebron neemt, wordt niet alleen de man achter de recensies belicht, maar ook de culinaire erfenis die hij heeft nagelaten. Een erfenis die nog altijd voelbaar is, elke keer als we een menukaart openslaan.
Het verhaal
Op een dag wordt Johannes in café De Zwart aangesproken door een jongeman: Ilja. Al snel blijkt dat Ilja dezelfde passie voor koken en smaken deelt. Johannes bloeit op. Hij vertelt Ilja zijn levensverhaal: over zijn Joodse achtergrond, zijn depressies, zijn enorme hang naar waarheid – en hij deelt zijn onmetelijke kennis over eten met hem. Wanneer Johannes slecht ter been wordt, neemt Ilja zelfs de rol van persoonlijk verzorger op zich. Maar is er meer tussen deze mannen? Heeft Ilja een verborgen agenda? En waarom wordt hij uiteindelijk weggestuurd door Johannes?
(Bron: website TG Toetssteen)
De voorstelling opent met de beroemde recensie over Van Dams ervaring in Krasnapolsky. Een sterk voorbeeld van hoe zijn taalgebruik als een bom onder een keuken kon liggen. Het is een literaire bloemlezing die geen spaan heel laat van de chef die de bedorven lever serveerde. Wanneer Van Dam (gespeeld door Paul Adama) voor het eerst het podium opkomt, gebeurt er iets bijzonders: er glijdt een emotie door de zaal. Hier staat Johannes van Dam weer in levende lijve voor onze neus. Een spontaan applaus breekt los. De fysieke gelijkenis tussen Adama en Van Dam is opmerkelijk, maar ook in zijn motoriek en dictie is de gelijkenis bijna griezelig echt.
Voor schrijvers Roos Schlikker en Erris van Ginkel moet Adama’s verschijning een geschenk uit de hemel zijn. Het script houdt een mooie balans tussen de serieuze kanten van Van Dams leven en de humor die de voorstelling ook een lichte toets geeft. Wanneer Wina Born (Linda Tordoir) ten tonele verschijnt, wordt Van Dams persoonlijke strijd met deze “moeder van de culinaire journalistiek” pijnlijk voelbaar. Tegelijkertijd is deze scène doordrenkt met rake grappen – tragiek met een knipoog.
De rol van Ilja, Van Dams assistent (gespeeld door Carlo van Munster), ontwikkelt zich gedurende de voorstelling tot een steeds rijker karakter. De emoties tussen de twee mannen zijn voelbaar; liefde en genegenheid maken langzaam maar zeker plaats voor frustratie en woede. De rollen die Haiko van der Pol speelt, lijken op het eerste gezicht ondergeschikt, maar zijn essentieel voor het verhaal. Hij bewaakt de structuur van de verhaallijnen en zorgt voor een natuurlijke balans in de voorstelling.
Het decor is, zoals ik gewend ben bij TG Toetsteen, functioneel, zonder veel poespas.
Met Proefwerk brengt TG Toetssteen opnieuw een bijzonder verhaal op de planken – puur, emotioneel en vol humor. Een prachtig eerbetoon aan een man die nooit vergeten mag worden. Een voorstelling die helemaal past in dit jubileumjaar van de stad Amsterdam, met een hoofdrol die Paul Adama op het lijf geschreven is.
Klik hiier voor de speellijst
Gezien op 11 April 2025 in Het Amsterdams Theaterhuis