Zaterdag 16 november 2019 ging de theaterbewerking van het boek: De Tolk van Java in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag in première. Het is de vierde voorstelling uit de vierluik over het koloniale verleden van Nederlands-Indië van Hummelinck Stuurman Theaterproducties. Het boek van Alfred Birney, dat de gruwelijkheden van de kolonisatieoorlog bloot legt, is door Ignace Cornelissen tot een zeer doordringende voorstelling bewerkt. Er is een weloverwogen keuze gemaakt tussen tekst, ruimte, beweging en spel, waarbij de kracht van de berusting onder andere juist zit in dat wat is weggelaten.
De trauma’s duren reeds voort
Alan (Benja Bruijning) zijn jeugd wordt beheerst door angst en de extreme mishandeling door zijn vader. Tijdens zijn verhaal komen tal van verschrikkelijke ervaringen en herinneringen naar boven. Elke keer dat je vermoedt dat het niet erger kan, komt er een feit of situatie naar voren wat het verhaal nog schrijnender maakt. Zijn vader Arto (Martijn Apituley) is geboren in Nederlands-Indië en heeft in een memoires geschreven welke gruwelijkheden hij als tolk bij de geheime mariniersbrigade uitvoerde onder de Nederlandse vlag. Als de oorlog de andere kant opslaat, vlucht hij naar Den Haag. Hij bouwt hier een leven op, maar neemt zijn oorlogsmisdaden met zich mee. Op een relevantere plek dan Den Haag, kan deze première dan ook niet plaats vinden. Gedurende de voorstelling worden de meer dan honderd moorden die Arto beging opgenoemd en beschreven. Dat wat Arto meemaakte in de oorlog, gaf hij als tiran door aan zijn kinderen. Een tweeledig verhaal dus over het trauma dat Arto opliep in de onafhankelijkheidsstrijd van Indonesië en het trauma dat Alan opliep in zijn jeugd als gevolg daarvan. Met de poging om het te begrijpen. Met de poging om te ontdekken wie hij zelf is en waar hij zich thuis voelt.
“Ik ben een vermoeide brug over het water, zonder mijn spiegelbeeld te zien.”
De rol van vader Arto wordt vertolkt door Martijn Apituley. Hij is veel in stilte aanwezig op het podium, zoals Arto ook zelden uit zichzelf sprak over de oorlog. De heftigheid van de misdaden brengt Apituley erg goed over in zijn mimiek en stem. De rol van Alan is voor Benja Bruijning. Dankzij de tekstbewerking is het proces in het hoofd van Alan en de emoties en gevoeligheid die Bruijning daaraan meegeeft alsof het werkelijk zijn eigen verhaal is. De verwarring, de pijn, de angst… Het wordt door Bruijnings belichaamd. De laatste zin van de voorstelling “Ik ben een vermoeide brug over het water, zonder mijn spiegelbeeld te zien.” beslaat daardoor alles. Hij is net als Alan letterlijk de brug tussen de oorlogsgeschiedenis daar en het leven/verhaal hier. Terwijl je van beide kades ontvreemd bent. Gelukkig is er aan de voorstelling ook, al dan niet zwarte, humor toegevoegd. Dit zit vooral in de rol van moeder en is ongeacht de lading een zeer welkome gast. Het is Marie Louise Stheins die deze schrijnende rol overtuigend op zich heeft. Daarnaast speelt Denise Aznam mee in de voorstelling. Zij is de overleden oma van Alan en draagt vooral de roots van de Indonesische cultuur uit. Haar ogen en bewegingen spreken meer dan duizend woorden. De aanwezigheid van dit personage maakt de context groter dan alleen het verhaal van Alan. Het laat inzien dat nog veel meer gezinnen met de reeds aanwezige trauma’s kampen.
Dit alles speelt op een open en metallic glinsterend decor. De coulissen zijn weggelaten en de grote open ruimte, geeft letterlijk ruimte aan dit grote, heftige verhaal. Gedurende de voorstelling worden schermen omhoog gezet, waarop mensfiguren doorzichtig of enigszins reflecterend zijn geschilderd. Langzaam aan nemen deze geesten (de oorlogsslachtoffers, maar ook de angstgeesten die Alan en Arto beheersen) de ruimte over. Er klinkt continue een mijmerend, zacht, onheilspellend deuntje, dat halverwege opeens onderbroken wordt door harde rock muziek. De memoires van Arto vliegen door de lucht en dat levert een indrukwekkend toneelbeeld op. Juist door het creëren van lege ruimte, een zacht mijmerend deuntje, vage mensfiguren, de mishandeling eenmalig als herhaling uit te beelden (in plaats van meerdere keren gedurende de voorstelling) en de focus te leggen op een paar nadrukkelijke situaties, ontstaat er een krachtveld tussen kunnen voelen van de concrete situatie en het kunnen inbeelden en invoelen van de overige context. Waardoor de voorstelling de Tolk van Java diepe indruk maakt.
Kortom: De Tolk van Java geeft een ander perspectief of de oorlog in Nederlands-Indië. De voorstelling laat inzien dat de schimmen van de gruwelijke dingen die daar gebeurd zijn er nog steeds zijn. Dat wat geschiedenis lijkt kan nog steeds effect hebben op huidige generatie. De acteurs slagen er overtuigend in, dit verhaal over te brengen. Juist door te focussen op bepaalde facetten uit dit heftige verhaal, ontstaat er ruimte die de mogelijkheid geeft om de nog grotere context te realiseren. Een indrukwekkende bewerking, waarbij weloverwogen gebruik is gemaakt van het medium theater.
De Tolk van Java is tot en met 16 februari 2020 te zien in verschillende theaters in Nederland.
Kijk voor meer informatie op www.toptheater.nl
Gezien 16 november 2019 Koninklijke Schouwburg in Den Haag